Evel zamanlarda em qarada, em de derya-deñizlerde ükümdar olğan bir sultan yaşağan. O, pek qıyın, çezilmez bir mesele qarşısında qala. Mesele böyle: qarada bir yerden başqa yerge barmaq, ziyaretler, seferler yapmaq içün fil, deve, at, qatır, eşek bar. Arabalar yüre. Ya, derya-deñizlerde areket etmek, olardan yaldap keçmek içün ne yapmalı? İşte, şu sual er kün onıñ miyini yorulta. Aqılğa yatqan iç bir usul tüşünip tapamay.
Bu tüşüncelerden canı yanğan ükümdar bir kün saraydaki vezirler, alim-ülemlar – bütün aqıldanelerine muşaverege yığılmalarını emir ete.
Aytılğan vaqıtqa olar bir qalmay episi toplanıp keleler. Sultan öz tüşünce ve meramını ortağa qoya. Meseleni birlikte keñeşip, al etmek kerekligini ayta. Saatlernen otura, tüşüne-taşınalar, amma aqılğa yatqan iç bir şey aytıp olamaylar.
Bayağı vaqıt keçen soñ şu ükümdar başqa bir fikir tüşünip çıqara. Sarayda ayvanat ve quşlar aleminiñ tillerini añlağan aqsaqal alim bar eken. Onı öz uzurına çağırıp:
– Derya-deñizlerde yaldap yürmekniñ yollarını araştırıp, bütün saray aqıldanelerinen söyleştim. Amma iç bir şey çıqmadı. Endi sen bu etraflardaki ayvanlar ve quşlarnıñ vekillerini toplap, olarnen bir keñeşip baqçı, – dey.
Alim sultannıñ degenini yapa. Arslanlar, qaplanlar, filler, devequşlar, aqqular em de diger mahlüqlarnıñ vekilleri yığılışıp keleler. Bu keñeş çoqqa sürse de, iç bir netice bermey. İç bir mahlüq faydalı, meseleni çezgen teklif berip olamay.
Olar tamam dağılışayıq, dep turğanda muşaverege, keç olsa da, kirpi yorğalap kele. O, bosağadan içeri atlap kirecekte sürüne, tikenli top kibi yuvarlanıp, tığırıp kete.
Alay ayvanlar, quşlar mısqılnen şaqıldap küleler. “Bu tiken tomarı da ne kelgen eken? Biz çezamağan meseleni şu matüv kirpi çezecekmi?”, – dep, çivildeşeler.
Kirpi ise, selâm bile demeden, aman artına çevirilip qayta. Aqsaqal alim: “O, ğaliba, bir şeyler somurdanıp ketti…”, – dey de, artından çıqa. Kirpi qısqa ayaqlarınen yorğalap, aşıqa ve “qah-qah”, dep kete eken.
Bu sözlerni eşitken aqsaqalnıñ çırayı deñişe, mañlayına yapışıp: “Ah, seni qafa!” – dey.
Soñ avanlar, quşlarğa baqıp:
– Siz bilesiñizmi, kirpi ne qadar aqıllı ayvan? O, alim! Şu qadar tüşünip, menim bile aqılıma kelmegen teren sırlı meseleni o tapıp çıqardı. E, siz onı külesiñiz, o ise canı ağırıp kete de, “qah-qah”, dey. Bu kirpicesine “qaz” degeni, – dey. – Yani, qaznıñ suvda batmağanını hatırlata. Ya o ne içün suvda batmay? Çünki, köküs küregi bar. Qazlar, papiyler, turnalar ve suvda yaldağan başqa quşlarnıñ da şay, kürekleri bar da!.. Şay eken, bizge ana şu küreklerge oşağan suv arabalarnı, olarnı da yaldatıcı küreçikler yapıp, derya-deñizlerge tüşmek kerek!
Alim quvanğanından aqılını oynatayaza ve sultannıñ uzurına aşıqa. Ayvanlar, quşlar taaciplenip, tarqalalar.
Aytqanlarına köre, ilki suv arabası, işte, böyleliknen meydanğa kelgen. Soñ ket-kete, qayıq, gemi degen büyük-büyük soyları yaratılğan eken…
Belki de, bu sebepten halqımızda kirpi aqıldanelikniñ temsili oldı.