Эвель заманларда эм къарада, эм де дерья-денъизлерде укюмдар олгъан бир султан яшагъан. О, пек къыйын, чезильмез бир меселе къаршысында къала. Меселе бойле: къарада бир ерден башкъа ерге бармакъ, зияретлер, сеферлер япмакъ ичюн филь, деве, ат, къатыр, эшек бар. Арабалар юре. Я, дерья-денъизлерде арекет этмек, олардан ялдап кечмек ичюн не япмалы? Иште, шу суаль эр кунь онынъ мийини ёрулта. Акъылгъа яткъан ич бир усул тюшюнип тапамай.
Бу тюшюнджелерден джаны янгъан укюмдар бир кунь сарайдаки везирлер, алим-улемлар – бутюн акъылданелерине мушавереге йыгъылмаларыны эмир эте.
Айтылгъан вакъыткъа олар бир къалмай эписи топланып келелер. Султан озь тюшюндже ве мерамыны ортагъа къоя. Меселени бирликте кенъешип, аль этмек кереклигини айта. Саатлернен отура, тюшюне-ташыналар, амма акъылгъа яткъан ич бир шей айтып оламайлар.
Баягъы вакъыт кечен сонъ шу укюмдар башкъа бир фикир тюшюнип чыкъара. Сарайда айванат ве къушлар алемининъ тиллерини анълагъан акъсакъал алим бар экен. Оны озь узурына чагъырып:
– Дерья-денъизлерде ялдап юрмекнинъ ёлларыны араштырып, бутюн сарай акъылданелеринен сёйлештим. Амма ич бир шей чыкъмады. Энди сен бу этрафлардаки айванлар ве къушларнынъ векиллерини топлап, оларнен бир кенъешип бакъчы, – дей.
Алим султаннынъ дегенини япа. Арсланлар, къапланлар, филлер, девекъушлар, акъкъулар эм де дигер махлюкъларнынъ векиллери йыгъылышып келелер. Бу кенъеш чокъкъа сюрсе де, ич бир нетидже бермей. Ич бир махлюкъ файдалы, меселени чезген теклиф берип оламай.
Олар тамам дагъылышайыкъ, деп тургъанда мушавереге, кеч олса да, кирпи ёргъалап келе. О, босагъадан ичери атлап киреджекте сюрюне, тикенли топ киби юварланып, тыгъырып кете.
Алай айванлар, къушлар мыскъылнен шакъылдап кулелер. «Бу тикен томары да не кельген экен? Биз чезамагъан меселени шу матюв кирпи чезеджекми?», – деп, чивильдешелер.
Кирпи исе, селям биле демеден, аман артына чевирилип къайта. Акъсакъал алим: «О, гъалиба, бир шейлер сомурданып кетти…», – дей де, артындан чыкъа. Кирпи къыскъа аякъларынен ёргъалап, ашыкъа ве «къах-къах», деп кете экен.
Бу сёзлерни эшиткен акъсакъалнынъ чырайы денъише, манълайына япышып: «Ах, сени къафа!» – дей.
Сонъ аванлар, къушларгъа бакъып:
– Сиз билесинъизми, кирпи не къадар акъыллы айван? О, алим! Шу къадар тюшюнип, меним биле акъылыма кельмеген терен сырлы меселени о тапып чыкъарды. Э, сиз оны кулесинъиз, о исе джаны агъырып кете де, «къах-къах», дей. Бу кирпиджесине «къаз» дегени, – дей. – Яни, къазнынъ сувда батмагъаныны хатырлата. Я о не ичюн сувда батмай? Чюнки, кокюс куреги бар. Къазлар, папийлер, турналар ве сувда ялдагъан башкъа къушларнынъ да шай, куреклери бар да!.. Шай экен, бизге ана шу куреклерге ошагъан сув арабаларны, оларны да ялдатыджы куречиклер япып, дерья-денъизлерге тюшмек керек!
Алим къувангъанындан акъылыны ойнатаяза ве султаннынъ узурына ашыкъа. Айванлар, къушлар тааджипленип, таркъалалар.
Айткъанларына коре, ильки сув арабасы, иште, бойлеликнен мейдангъа кельген. Сонъ кет-кете, къайыкъ, геми деген буюк-буюк сойлары яратылгъан экен…
Бельки де, бу себептен халкъымызда кирпи акъылданеликнинъ темсили олды.