Category: Qırım

“BAHRİ EMENİ”

Qarasuvbazar rayonında Aq Qayanıñ civarında sekiz yüz yıllıq emen teregi öse. Bu terek – Bahri emeni adını taşıy. Başta mında dört emen öse edi. Olar dört qaraman: Bahri, Azmi, Suvari ve Mambet şerefine oturtılğan.

1777 senesi rus generalı Suvorovnıñ ştabı bu terekniñ taldasında yerleşken ve emenniñ adı “suvorovskiy dub” olıp qalğan.

Qırımnı qaranen tar yolaq bağlay. Onıñ içün mındaki nebatat ve ayvanat “öz qazanında qaynay”. Bazı ösümlikler ve ayvanlar ise tek yarımadamızda yaratıldı ve yaşaylar. Olar dünya yüzünde başqa iç bir yerde yoq. Böyle ösümlikler ve ayvanlarğa endemik deyler.  Endemikler tek bir yerde yaşap olalar, çünki o yerdeki ava, suv, topraq olarğa kelişe. Başqa yerlerde ise kelişmey.

Şimdi Simferopol (Aqmescit) olaraq tanılğan şeerniñ pek qadimiy tarihı bar. Salğır özeniniñ acayip vadiysinde daa neolit zamanında Çoqurça özençiginiñ boyunda insanlar yaşağan, andaki qobalarda bir sıra qadimiy ayvanlarnıñ kemikleri, adamlarnıñ iş aletleri, qabirleri tapıldı.

On dört yarım asırlıq Aluşta – Qırım yalı boyunıñ eñ qadimiy şeerlerinden biridir.

Altıncı asırda bizanslılar belli Aluston kermenni qurğan. O, biñ yıl qadar hızmet etken. Onıñ üç qullesi olğan: Çatal-Qulle, Orta-Qulle ve Aşağı-Qulle. Bu kermende insanlar çoqlaşqan sayın, o keñleşken ve divarları qaviy olğan şeerge çevirilgen.

Tabiat er zaman adamnı baqqan. Çoqtan-çoq pek lezetli ve faydalı yemişler insannıñ sofrasını zenginleştirgenler. Olar arasında yüvez, muşmolla, burulgen, itburun, qapım tuzluq, kögem ve digerleri qırımtatarlar içün kerekli vitamin menbası, halq ekimleriniñ yardımcısı olğanlar. Lâkin tabiyatta insan içün havflı yemişler de bar.

Halqımızda mantarlarğa çeşit ad qoyğanlar. Yalıboyunda – peşta, Keriç yarımadasında – opopış-mamay, başqa yerlerde pirdiy, ferdişa, fitiça, şeytanqalpaq, şeytanqulaq degenler. Türkiyede Qırımdan icret etken qırımtatarlar oña öbek, dep aytalar.

Qırımnıñ üç tarafı suv olğanı içün oña yarımada deyler. Onıñ yalısı şarqta (s vostoka) Azaq deñizi, cenüp (s yuga) ve ğarpta (s zapada) Qara deñizge çıqa.

Azaq deñizi dünyada eñ sayı (melkiy) deñizdir. Onıñ teren yeri 13,5 metr. Amma meydanı az degil – 37 600 km2. Deñizge eki büyük özen – Tan ve Kuban suvlarını aqıza ve onıñ tuzlarını bayağı yaza (razbavlâyet). Read More