КЪЫРЫМНЫНЪ ТАБИАТЫ

Халкъымызда мантарларгъа чешит ад къойгъанлар. Ялыбоюнда – пешта, Керич ярымадасында – опопыш-мамай, башкъа ерлерде пирдий, фердиша, фитича, шейтанкъалпакъ, шейтанкъулакъ дегенлер. Тюркиеде Къырымдан иджрет эткен къырымтатарлар онъа обек, деп айталар.

Мантарлар эм ашалгъан, эм ашалмагъан сойлары олгъаныны эр бир инсан бильмек керек.

Къырымда ашалгъан мантарлар чокъ. Бунен берабер 25 чешит мантар зеэрли сайыла. Энъ зеэрлиси – акъчиль агъув мантары кобра йыланнынъ зеэри киби кескин. Лякин буны инсан бир кереден дуймай. Зерли мантарны ашагъан сонъ, бу тек 15-20, базыда 30 сааттан белли ола, экимлер энди ярдым этип оламай. Чюнки онынъ зеэрине къаршы илядж ёкъ.

Мантарлар эм чёльде, эм орман-дагъда оселер. Орманда олар чокъча. Мантар джыймагъа истесенъиз, мытлакъа оларны бильмек керексиз. Эгер не тюрлю мантар олгъаныны бильмесенъиз, яхшысы, оны узьменъ. Оларны тюртмек, тепмек де олмаз, чюнки онынъ тухумчыкълары (споры) биле зеэрли олмакъ мумкюн. Тийген олсанъыз, къолларынъызны сабуннен ювунъыз.

Ашалгъан мантарларнынъ арасында да хавфлы сойлары бар. Бу базы мантар чешитлери ве зарарлангъан, чюрюмеге башлагъан, къарт, чокъ тургъан сойларыдыр. Атта оларны джыйгъанда пластик савуткъа, пакетке къойгъан олсанъыз, олар бозулмакъ мумкюнлер. Бундан гъайры, мантарны эр кес ашап оламай. Базы адамларгъа о келишмей. Мисаль, яш балалар, ашкъазаны агъырткъан, мантаргъа аллергиясы олгъан инсанлар. Экимлер айткъанына коре, атта буюк адамгъа куньде 100 грамм мантар ете. Зиядеси зарар, чюнки агъырлыкъ эте биле.

Базы инсанлар зеэрли, ашалмагъан я да ашалмасы хавфлы олгъан мантарларны танымакъ ичюн бойле япалар: согъан ве сарымсакъ иле къайнаталар, мантар къайнагъан сувгъа кумюш къашыкъ батыра я да сют къошалар. Я да мантарны сындырып, онынъ къарармасыны беклейлер.

Базы адамлар мантарны къурт, сулюк ашаса, инсангъа да ашамагъа мумкюн, деп тюшюнелер. Базы адамлар исе зеэрли мантарны сиркенен (уксус) къайнатсанъ, оны ашамагъа мумкюн, деп беллейлер. Бу догъру дегиль. Акълынъызда турсун!

Зеэрли, ашалмагъан мантарнынъ дамы ашалгъан мантардан ич айырылмай. О лезетли ве къокъусы яхшы олмакъ мумкюн. Чешит сынавлар да файдасыз. Онынъ ичюн энъ яхшысы, буюклерден сорамайып, мантар джыйманъ, ашаманъыз.

Эр алда, мантар – чокъ озьгюн ве меракълыдыр.

Мантар ашагъан сонъ къурсакъ бурса, юрек быланса,

Къарыннынъ ичини ювмакъ керек.

Балалар, ана-бабанъыздан, къартана-къартбабанъыздан мантарларнынъ къырымтатар тилинде адларыны соранъыз. Бельки, бизим джедвельде олмагъан сою акъкъында эшитирсинъиз. Бизим джедвелимизни толдурмагъа ярдым этинъиз.