«Хыдырлез» сёзюнинъ эсасыны эки пейгъамбернинъ – Хыдыр ве Ильяснынъ ады тешкиль эте. Хыдыр пейгъамбер ер, кок, денъизде укюм сюре. О, инсанларны бахытсызлыкътан, белядан сакълай. Лез – Иллез, яни Ильяс пейгъамбер исе чёль, къыр, тарла койлерни ель-боран, бурчакъ, янгъындан сакълай. О, бол берекет кетирген пейгъамбер сайыла. Бу эки пейгъамбер йыл девамында ерни доланалар – Хыдыр пейгъамбер денъиз бойлап, Ильяс пейгъамбер ер бойлап. Майыс 6 куню исе олар корюшелер.
Хыдырлез байрамы
Сувукъ къыштан сонъ чокъ бекленильген баарь кельди. Этрафтаки табиат юкъудан уяна. Къоз коюнинъ сакинлери Хыдырлез байрамыны къаршыламагъа азырлана эдилер. Эр кес Хыдыр пейгъамберни, я да, халкъ айткъаны киби, Хыдыр дедени корьмек истей. Амма о эр бир адамгъа омрюнде учь кере расткеле.
Бу йылы Хыдыр деде кимнен корюшер экен? О, кимерде дюльбер ешиль джуббе кийген, акъ сакъаллы, нурлу къарт сыфатында расткеле. Кимерде исе чиркин, къаба, факъыр киби корюне. Хыдыр деде расткельген адамлардан чешит шейлер сорай. Онынъ истегини беджергенлер мукяфатланалар. Яман къаршылагъан инсанлар исе белягъа огърайлар. Койдешлер буны биле ве азырлыкъ корелер.
Къоз коюне якъынлашкъанда, Хыдыр деде озен янына келе, бетини юва. Озен о къадар темиз ки, сув астындаки ташчыкълар биле корюне. Буны корьген Хыдыр деде къувана ве:
– Аллахкъа шукюрлер олсун, гъалиба, кеч къалмадым, – дей.
О, бир юксек дагънынъ тёпесине котериле де, Къоз коюнинъ халкъы байрамгъа насыл азырлыкъ корьгенини сейир эте. Адамлар не истегенлерини, не арз эткенлерини динълей. Дагъ этегинде кой чобаны бир сюрю къойны отлатып юре. Онынъ янындан бир йылан тез-тез сюйрелип, чалылар арасына сакъланаджакъ ола.
Буны корьген чобан:
– А-а, энди Хыдырлез якъынлашадыр, йыланлар къача, – деп тюшюне. Хыдыр пейгъамбер яш олгъанда, мисвагъынен (копьё) бир йыланны ольдюрген. О вакъыттан сонъ, Хыдырлез якъынлашкъанда, йыланлар къача экенлер.
Чалылар тарафкъа сюйрельген йыланны чобан, ерден таш алып, ольдюрмек истей. Элини котерген вакъытта, Хыдыр пейгъамбер чобангъа:
– Йыланны ольдюргендже, дюньяда яланны ольдюр, – деп, оны токътатаджакъ ола. Амма чобан бу сёзлерни эшитмей ве йыланны ольдюре.
Бу ишни япкъан чобан:
– Гъалиба, мен догъру иш япмадым. Аллах мени ба-гъышласын, – дей.
Хыдыр пейгъамбер буны коре, терен нефес ала. Лякин койде байрамгъа азырлангъан инсанларны къувандырмакъ истей. Олар сабадан мезарлыкъларны барып темизлегенлер. Байрам намазы къылып, Аллахтан бол, берекетли йыл олмасыны сорагъанлар. Къадынлар эв ве азбарларны джыйыштыргъанлар, тыгъыртмакъ ичюн къалакъайлар пиширгенлер.
Ешиль аланда салынджакълар къурулгъан, софраларда кобетелер азыр. Куреш кечирмек ичюн ерге килимлер тёшельген. Балалар байрам хайырлап, буюклернинъ эллерини опелер. Шу арада Хыдыр ве Ильяс пейгъамберлер де бири-биринен корюше. Бойле этип, байрам башлана, эр кес шенълене.